Bahati milijarderi

Svetska statistika navodi da je za poslednje tri decenije samo četiri odsto populacije posedovalo 54 odsto novostvorene vrednosti – kako u novcu, tako i u nekretninama, zemljištu i sirovinama (eng. commodities). Ovaj trend takođe ukazuje na veoma bitnu činjenicu – bogatiji će biti još bogatiji, jer matematički “zakon velikih brojeva“, na kome suštinski počivaju svetske berze, podrazumeva da je “vlasnik kapitala i resursa uvek u prednosti u odnosu na one koji ih troše – potrošače“.

Brzo stvaranje i hiperprodukcija ‘instant milionera’

Sociolozi, antropolozi i psiholozi odavno vode debate o položaju radničke, odnosno u današnje vreme “proizvođačke“ klase u društvu, na kojoj zapravo počiva današnja potrošačka ekonomija. Iako je “zapadni kapitalizam“ daleko dublje i šire društveno uređenje od prostog “kupi-prodaj“ narativa (buy and sell economy), činjenica je da je od ’80-ih godina, a naročito od početka 21. veka, “imati“ postalo jedno od ključnih društvenih postulata.

Iako (bi barem trebalo da) društva unutar većeg dela Evrope, SAD-a i, generalno, “zapadnih zemalja“ počivaju na poštovanju ljudskih prava, osnovnih čovekovih sloboda, kao i slobodnog raspolaganja sopstvenim kapitalom i imovinom, “ekonomija 4.0“, poznata i kao “post-kapitalizam“, koju odlikuje brzi obrt proizvodnje i kapitala te stalno predstavljanje novih (navodno boljih i unapređenih) proizvoda preti da ovakav postojeći sistem fundamentalno promeni.

To se najbolje može videti na primeru tehnoloških proizvoda, gde se novi računari i smartfoni predstavljaju jednom ili čak dva puta godišnje, a kompanije to nazivaju “godišnje unapređenje” (yearly update). Slično je i u automobilskoj industriji – dok su nekada isti modeli automobila proizvođeni i čitavu deceniju, današnji vek vozila je daleko kraći, obično do pet godina, a svake godine se vrše “dopune dizajna“ (vehicle facelift), kako bi im se produžila aktuelnost.

Ovakvo doba “nove ekonomije“, uz masovnu hiperprodukciju iz zemalja Azije, ponajviše Kine, Tajvana i Južne Koreje, dovelo je i do brzog stvaranja “instant milionera“. Najveći broj “novih bogataša“ dolazi upravo iz tehnološke i softverske industrije, a slede farmaceutska, građevinska i industrija zabave. Američki analitičari smatraju da danas u društvu postoji pet klasa – niža, proizvođačka, srednja viša, gornja viša klasa i nova elita. U “novu elitu“ spadaju svi oni sa ličnim bogatstvom iznad pet milijardi dolara.

Za ‘Klub jednog procenta’ 25 do 30 miliona dolara

Takođe, istraživanja su pokazala da širom sveta ima između 2.700 i 3.500 milijardera. Tačan broj je nemoguće utvrditi, pre svega jer nije moguće doći do tačnih podataka iz Kine (gde se i stvara najveći broj novih bogataša u svetu), kao ni iz zemalja Bliskog istoka, gde su ovakvi podaci tradicionalno tajni. Slično važi i za Rusiju i bivše zemlje SSSR-a, gde su godinama navođene brojke od 20-ak milijardera i još 100-ak multimilionera, dok se kasnije ispostavilo da samo u Moskvi ima najmanje 80 multimilijardera.

Poslednjih desetak godina se promenio i način na koji se “broje“ bogataši – do 2010. godine svako sa ličnim bogatstvom od 3,5 i više miliona dolara smatrao se pripadnikom “globalnog jednog procenta najbogatijih“. Danas je za pripadnost “Klubu jednog procenta“ potrebno imati 25 do 30 miliona dolara.

Humanitarna organizacija Oxfam navodi da je u poslednjih nekoliko godina, zbog efekata globalnog pada proizvodnje izazvanog dugotrajnom pandemijom korona virusa i “zaključavanjima“, najbogatijih “globalnih jedan odsto“ posedovalo gotovo dva puta više resursa nego svo ostalo svetsko stanovništvo zajedno. Ovo se često naziva i millenium wealth, a svet trenutno ima najveću nejednakost između bogatih i siromašnih ikada. Takođe, bogatstvo “top jednog procenta“ uvećava se za 2,7 milijarde dolara dnevno, što je jednako zaradama oko 1,3 milijarde najsiromašnijih ljudi širom sveta.

I sam “svet bogatih“ se drastično promenio. Za pripadnike nove elite (kao i naslednike one stare), više nije dovoljno posedovati italijanske super-automobile, švajcarske satove i piti francuska vina. Ne, nije dovoljna ni super-jahta, kojih ima više od 12.000 širom sveta. Ne, ni privatni avion više nije “poseban luksuz“, budući da ih širom sveta leti više od 21.000, uz još desetak hiljada trenutno u fabrikama. Neko vreme su bila popularna stara mondenska ljetovališta i zimski centri, poput Monte Carla, Cannesa, St. Moritza i jezera Como. Onda su postali popularni novi “centri zabave bogatih“, poput Dubaija, Amalfia, Maldiva i Mauricijusa. Ipak, i to je “dosadilo“ milijarderima. Zašto onda ne otići u svemir?

Postoji nekoliko kompanija koje već nude odlazak u Zemljinu orbitu, poput Blue Origin milijardera Jeffa Bezosa, te Virgin Galactic drugog milijardera, Britanca Richarda Bransona. I treći milijarder, Elon Musk, preko svoje kompanije za letove u svemir SpaceX, već prima rezervacije za buduće letove u orbitu, kao i oko Meseca.

Do 2040. najmanje 2.000 ‘astronauta turista’ godišnje

Prvi “astronaut civil“ za let oko Meseca će najverovatnije biti Dennis Tito, američki milioner, koji je bio i prvi privatni astronaut u istoriji. On je još 2001. godine leteo na Međunarodnu svemirsku stanicu (ISS) kao deo posade ruskog modula “Soyuz TM-32“. Stručnjaci navode da će u narednih 10 godina “svemirski turizam“ postati deo svakodnevnice te da će cene leta do Zemljine orbite od današnjih gotovo pola milona dolara, pasti daleko ispod 100.000 dolara. Do 2040. godine se takođe očekuje rast ove nove industrije za 38,6 odsto, uz najmanje 2.000 “astronauta turista“ svake godine.

Tragedija privatne podmornice “Titan“, koja je nedavno nestala na putu do olupine “Titanica”, bacila je svetlo i na svet “turističke okeanografije“. Bogati se već više od dve decenije mogu uputiti u razna podvodna istraživanja – ronjenje na velikim dubinama oko ostrva na Filipinima, istraživanja morskih dubina u Južnom Pacifiku te plivanja sa ajkulama blizu obala Australije. Ovakvi “izleti“ su i relativno povoljni – od 20.000 do 120.000 dolara po osobi.

Zanimljivo je da su do početka rata u Ukrajini avanturisti iz celog sveta mogli da posete i Černobilj. Cene ovih “aranžmana“ su se kretale od 500 do 2.500 eura, a turisti su mogli da obiđu ostatke “Reaktora 4“ te veliki betonski sarkofag koji ga danas okružuje. Takođe, autobusi bi turiste proveli kroz veći deo “Zone-30“, zapravo zabranjenog područja od 30 kilometara oko same nuklearke, koje je pretrpelo i najveću kontaminaciju radioaktivnim materijalom.

I dok se milijarderi i milioneri dvoume oko odlaska u svemir ili lova na ugrožene životinje širom Afrike i Azije, ostalih 99 odsto ljudi u svetu živi posve drugačije. Podaci pokazuju da je 154 miliona ljudi u SAD-u i Evropi u poslednje tri godine “skliznulo“ iz srednje klase u manje ili veće siromaštvo. Pandemija je, takođe, “izbrisala“ najmanje 85 miliona radnih mesta u razvijenim državama, od kojih je oko 45 miliona “prešlo“ u Kinu, Indiju i Bangladeš.

Do 2030. još najmanje 540 novih milijardera

Ujedinjene nacije procenjuju da najmanje 145 miliona dece u svetu ima samo jedan obrok dnevno, dok 345 miliona najmlađih ima veoma slabu ishranu. Oko 55 miliona dece, najviše u Africi i Aziji, direktno je životno ugroženo glađu svakog dana. Oko 37 miliona dece je, takođe, direktno životno ugroženo nedostatkom jeftinih lekova i tableta za prečišćavanje vode, koje koštaju do dva dolara. Svetska zdravstvena organizacija (WHO) procenjuje da je u 2019. i 2020. godini 5,2 miliona dece ispod pet godina preminulo usled nedostatka lekova za poznate bolesti i medicinska stanja koja se lako tretiraju.

Za to vreme izveštaj načinjen za potrebe britanskog Parlamenta (House of Commons) navodi da će se trend ekonomske nejednakosti ne samo nastaviti, već i povećati. Do 2030. godine će “jedan odsto“ najbogatijih biti vlasnici 64 odsto svetskog bogatstva. Svet će dobiti još najmanje 540 novih milijardera, koji će zarađivati 1,7 miliona dolara za svaki jedan dolar novoproizvedene vrednosti, navodi se u izveštaju. (Ivan Trajković, Al Jazeera)

Uništavanje prašuma

Prema najnovijim podacima, na Zemlji je 2022. godine u prašumama iskrčeno područje veličine Švicarske, uprkos obećanjima svjetskih lidera da će zaustaviti uništavanje prašuma.

Od bolivijske Amazonije do Gane, prošle godine je u netaknutim prašumama svake minute uništavano 11 fudbalskih terena. Tereni prašumskih ekosistema s najvećom bioraznolikošću i najvećim skladištima ugljika raščišćavani su za stočarstvo, poljoprivredu i rudarstvo, a u nekim zemljama su zbog ekstraktivne industrije domorodačke zajednice protjerivane s vlastite zemlje.

Tropi su 2022. godine izgubili 4,1 milion hektara netaknute prašume, što je oko 10% više nego prethodne godine, po podacima koje su prikupili Institut za svjetske resurse (eng. WRI) i Univerzitet u Marylandu. Autori izvještaja upozoravaju da ljudi uništavaju jedan od najefikasnijih alata za ublažavanje globalnog zagrijavanja i zaustavljanje gubitka bioraznolikosti.

Prenamjena zemljišta glavni je pokretač gubitka bioraznolikosti i drugi najveći izvor emisije stakleničkih plinova, odmah iza sagorijevanja fosilnih goriva. Ograničavanje globalnog zagrijavanja na 1,5°C iznad predindustrijskih nivoa praktično nije moguće bez zaustavljanja uništavanja prašuma, smatraju naučnici.

Prazna obećanja

Na COPu26 se 2021. godine više od 100 svjetskih lidera, uključujući Joea Bidena, Xi Jinpinga i Jaira Bolsonaroa, obavezalo da će do 2030. godine – u okviru obaveze koja pokriva više od 90% svjetskih šuma – zaustaviti krčenje i zasaditi nove šume. Novi podaci pokazuju da lideri ne ispunjavaju svoje obećanje.

Po gubitku tropskih netaknutih šuma u 2022. godini prednjače Brazil, Demokratska Republika Kongo (DRK) i Bolivija. Podaci za Brazil odnose se na posljednju godinu predsjedničkog mandata Jaira Bolsonara, tokom koje su iskrčena ogromna područja Amazonije. Njegov nasljednik Luiz Inácio Lula da Silva obećao je da će krčenje šuma zaustaviti, te je za ovu godinu sazvao panamazonski samit na kojem će se raspravljati o tom pitanju.

Indonezija i Malezija su, nakon značajnih korporativnih i vladinih akcija posljednjih godina, uspjele zadržati stope gubitka blizu rekordno niskih nivoa. Bolivija je jedna od rijetkih velikih šumovitih zemalja koje nisu potpisale obavezu COP26 o zaustavljanju gubitka šuma.

Gana, glavni proizvođač kakaovca za čokoladu, u posljednjih je nekoliko godina pretrpjela najveći relativni porast gubitka šuma, iako apsolutne brojke nisu velike.

Daleko od tropskih krajeva, u Rusiji je gubitak borealnih šuma usporio nakon 2021. godine, rekordne po stopi njihovog uništavanja, ali istraživači kažu da to nije pokazatelj pozitivnog trenda.

Šume su ključne za globalne klimatske uslove

Inger Andersen, koja vodi UN-ov okolišni program, pozvala je na jačanje tržišnih mehanizama kompenzacije što bi umanjilo potrebu siromašnijih država za jednokratnom zaradom od gole sječe prašuma. Zemlje poput Gabona, Brazila i Perua u kojima se nalaze šume od vitalnog značaja za globalne klimatske uslove mogle bi tako primati finansijska sredstva za rad na očuvanju šuma […].

“Šume su od vitalnog značaja za naš i život planete Zemlje. Zaustaviti deforestaciju i gubitak šuma ključni je korak ka ubrzanom djelovanju na stabilizaciji klimatske situacije, izgradnji mehanizama održanja i smanjenju gubitaka i štete usljed krize. Moramo povisiti vrijednost ugljen-dioksida zaključanog u šumama tako da ta vrijednost odražava istinsku cijenu šuma i tako spriječenih emisija, što bi onda bio dovoljan poticaj za zaštitu i očuvanje šuma”, objasnila je Inger Andersen i dodala: a

“Zaštita i obnova šuma je puno više i od cijene zaključanog ugljen-dioksida. Očuvane šume čuvaju raznolikost biljnih i životinjskih vrsta, kao i egzistenciju domorodačkih i lokalnih zajednica, te održavaju kruženje vode u prirodi što pomaže stabilizaciji vremenskih prilika i štiti nas od klizišta, erozije tla i poplave. Mi si jednostavno više ne možemo priuštiti daljnji gubitak šumskog pokrivača”.

Na UN-ovim pregovorima o okolišu Brazil, Indonezija i DRK, u kojima se nalazi oko polovine preostalih svjetskih prašuma, sve više sarađuju u okviru koalicije OPEC kišnih šuma, tražeći novac za zaštitu šuma. (Guardian, Riječ i djelo; prevela Mirjana Evtov)

Pobuna

Bilo je to 24 sata nade za Ukrajince. I 24 sata agonije u Srbiji. Ukrajince razumemo, pomislili su da bi rat mogao brzo da se završi jednom kada Prigožin stigne do Moskve ili uđe u nju. U najmanju ruku, nešto vojske i oružja morali bi Rusi da povuku s fronta u Ukrajini ne bi li zaustavili pobunjene jedinice plaćenika u maršu ka Kremlju. Ali, zašto je Srbija bila u agoniji, to je, na razne načine, mnogo manje jasno. I da se odmah razumemo, kad kažemo Srbija, mislimo uglavnom na režim i velike delove opozicije, te na jedan veći broj domaćih medija.

Agoniju bismo mogli opisati kao kockarsku. Jeste, Srbija se kocka, kladi, igra – recite to kako god hoćete – na Putina. Napadom na Ukrajinu, Putin je oživeo domaće nade u revanš za poraze u devedesetima. Manje-više potisnuto, gurnuto pod tepih, zaboravljeno, sve najgore iz devedesetih je na Putinov podstrek ponovo ovde isplivalo na površinu. Ako su se Ukrajinci nadali protekla 24 sata, Srbija se nadala proteklu godinu i po. Da bi nade, kako se u jednom času učinilo, razvejao jedan plaćenik i ratni kriminalac – Prigožin. Čudovište je ustalo protiv svoga tvorca – tako se opisivao kratki sukob bez jasnog kraja između Prigožina i Putina.

Književna referenca u ovom opisu je jasna i stiže iz sveta horrora. Čitalac zna, Mary Shelley ispričala je priču o doktoru Frankensteinu i njegovom pobunjenom čudovištu. U savremenoj ruskoj preradi – nažalost ne fikcionalnoj – poznate horror priče, Putin je dakle tvorac, a Prigožin, sasvim prikladno, čudovište. Roman Mary Shelley jedno je od najuticajnih književnih dela. Mnogo je razloga za to. Shelley je, recimo, među prvima uspela da artikuliše nelagodu i strah od razvoja nauke i pomisli da bi ljudi mogli postati kao bogovi. Njen roman bio je romantičarski odgovor na prosvetiteljski optimizam.

Priča je prerađena mnogo puta. I mahom je u tim preradama čudovište privlačilo više pažnje od svog tvorca. Čak i kada se samom doktoru otvori dovoljno prostora da elaborira svoje motive, kao na primer u seriji „Penny Dreadful“, čudovište se opet pokaže kao više ljudski i privlačniji lik.

Neka mi čitalac oprosti za ovu digresiju o petparačkoj stravi. Izlet u popularnu kulturu trebalo je da pokaže kako se shvatanja i tumačenja događaja – izrazito dramatičnih i sa potencijalno dalekosežnim posledicama – često savijaju prema narativnim obrascima preuzetim iz „jeftine“ žanrovske literature. A ponekad se to čak i ne čini na štetu poznatih činjenica. Činjenica je da je Putin „stvorio“ Prigožina i njegovu plaćeničku vojsku. Činjenica je da je ta vojska u stvari paraplaćenička, odnosno da finansijski i na svaki drugi način zavisi od države za koju obavlja prljave poslove širom sveta. Kao što je činjenica i da smo u pomenutih 24 sata gledali unutrašnji sukob nakaradnih ruskih vojnih struktura.

Spekulisati tu o stranom uticaju, kako je to požurio da uradi naš tumač istorijskih događaja – sa uvek i obavezno pogrešnim interpretacijama – naprosto je smešno. Pored našeg kvazistručnjaka, samo je još Lavrov progovorio o umešanosti stranih sila u Prigožinovu pobunu. Ali, Lavrov je sebe sam već diskvalifikovao, recimo onda kada je rekao da je opšte poznato da je Hitler bio Jevrejin u pokušaju da Zelenskog predstavi kao nacistu.

Kroz Prigožinove ruke curio je ruski (državni) novac i on je svoju moć crpeo, odnosno ona mu se davala, iz državnih ruskih resursa. Na delu smo imali odmetnuti deo nakaradne države u jurišu na samu sebe. Kružile su vesti da je Putin brže-bolje odleteo avionom iz Moskve ne bi li izbegao neprijatni susret sa svojom kreaturom. U to je teško poverovati. Ali, Putinova reakcija svakako nije ostavila utisak o moći, uključujući tu i sinoćno kratko obraćanje najavljivano kao istorijsko, presudno… kako god. Ničega tu nije bilo sudbinskog, Putin se pojavio i prepričao događaje od prethodnog dana. Što je bila demonstracija slabosti ravna glasinama da je pobegao iz Moskve.

Osvrt na Frankensteina Mary Shelley ima ovde još jednu svrhu – malo koji čitalac ili gledalac poželeće da se identifikuje s doktorom/tvorcem. Čudovište je, tako je vešto Shelley sklopila priču i izgradila karaktere, mnogo privlačnije. Publika se istovremeno plašila čudovišta i saosećala s njim, ako se nije baš i poistovećivala. Ali, ako je trebalo birati figuru identifikacije između doktora i njegovog stvorenja, odluka je padala na stvorenje. Izuzev u slučaju Srbije, gde Putin ostaje i dalje kopča za privrženost i identifikaciju. Eto, to je ono što ostaje nejasno.

Kakav god da je – a već smo rekli da mu u popularnoj uobrazilji odgovara lik čudovišta – Prigožin je pokazao kakav takav integritet kada se pobunio protiv Putina. Pa čak i kada je podvio rep i od pobune odustao, i to je bila demonstracija nekakve ljudske slabosti i straha za vlastiti život. Na kraju, koliko god da je moći dobio ili prisvojio za sebe, u poređenju s Putinom on je ipak izgledao kao David spram Golijata. Ali, u Srbiji se opet navijalo za jačeg, za Golijata dakle, odnosno za Frankensteina, ako vam je tako draže. Eto, to zbunjuje, ta potreba da se identifikujemo s čistom silom. Čak i u situacijama kada je potpuno očigledno da je ta sila samo privid i da je u stvari nema. (Dejan Ilić, Peščanik)