Od prvih dana pa sve do kraja decembra, 2016. godina je bila zanimljiva i turbulentna. Nekoliko važnih otkrića i događaja već sad zauzimaju važno mjesto u historiji nauke

Godina 2016. bila je izuzetno značajna za fiziku. Jedanaestog februara naučnici obznanjuju kako su detektovali promjene u kontinuumu prostor-vrijeme, poznatije pod nazivom gravitacioni talasi. Signal koji su detektovale dvije sestrinske opservatorije  LIGO, jedna u Louisiani, a druga u saveznoj državi Washington, primijećen je još 2015. godine, ali naučnici nisu bili sigurni da li se radi o gravitacionim talasima ili je u pitanju neka vrsta pozadinskog šuma. Ipak, ispostavilo se da se zaista radilo o ovom neobičnom fenomenu kojeg je predvidio Albert Einstein u Opštoj teoriji relativiteta, publikovanoj 1915. godine.

Detektovani gravitacioni talasi su promjene u prostor-vremenu koje su nastale kao posljedica kolizije dviju crnih rupa prije 1,3 milijarde godina. Zapravo, slikovito bi se ova kolizija mogla opisati kao svojevrstan “ples smrti” dviju crnih rupa, jedne koja je imala veličinu otprilike 29 masa našeg Sunca i druge, nešto veće, čija je masa bila otprilike 36 masa našeg Sunca. Dakle, 101 godinu nakon Einsteinovih predviđanja, naučnici su potvrdili i ovaj aspekt njegove teorije. Osim što je ovo otkriće neka vrsta zadnjeg kamenčića u velikom mozaiku Einsteinove teorije, ono otvara i nove mogućnosti u istraživanju svemira te je možda početak i jedne nove oblasti fizike: astronomije gravitacionih talasa. Ako bi trebalo jedno otkriće iz 2016. proglasiti “otkrićem godine”, to bi sigurno bila detekcija gravitacionih talasa.

Umjetna inteligencija

Januar 2016. je bio važan i za razvoj umjetne inteligencije. Go je apstraktna strateška igra ponešto slična šahu, koja nije naročito popularna u našem regionu. Igra je nastala u Kini prije nekih 2.500 godina i igrala se u aristokratskim krugovima. Također, to je najstarija strateška igra koja se očuvala do danas. Kompjuterski program je 27. januara u ovoj izuzetno komplikovanoj i profinjenoj igri pobijedio čovjeka, i to jednog od najboljih igrača goa.

U februaru je Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) objavila kako vjerovatno postoji korelacija između povišene stope mikrocefalije ploda i infekcije trudnica zika-virusom. Krajem godine, 18. novembra, objavljeno je da je ova veza potvrđena.

Mart 2016. je još jedan podsjetnik kako čovječanstvo uništava i sebe i planetu: 21. marta je objavljeno kako je ukupna emisija ugljen-dioksida nastalog čovjekovom aktivnošću deset puta premašila emisiju ovog gasa u periodu nakon što su izumrli dinosauri. A 28. septembra ove godine izmjerena koncentracija ugljen-dioksida je premašila 400 ppm (parts per million, tj. milioniti dio). Ovaj broj predstavlja neku vrstu simboličkog praga: šezdesetih godina prošlog vijeka, koncentracija ugljen-dioksida je iznosila oko 320 ppm, a sredinom devedesetih, nakon konferencije u Riju, oko 360 ppm. Uprkos evidentnom povećanju koncentracije ugljen-dioksida u Zemljinoj atmosferi, efektu staklenika i dokazima da ovo povećanje nije posljedica nekog prirodnog ciklusa, nego povećane čovjekove aktivnosti u industrijskoj i postindustrijskoj eri, i danas postoje osobe koje negiraju uključenost antropogenog faktora (tzv. climate deniers) u ova dešavanja, te umanjuju važnost djelovanja kako bi se emisije stakleničkih plinova smanjile. S obzirom da novoizabrani američki predsjednik Donald Trump spada u potonje, i s obzirom da na ključne pozicije postavlja upravo ljude koji su također climate deniers, američka i svjetska naučna zajednica strahuju da bi sve ovo moglo biti pogubno za planetu. Osim toga, američkoj nauci prijeti još jedna opasnost: ljudi koji će biti u administraciji novog američkog predsjednika smatraju kako treba praviti budžetske rezove, posebno u oblasti istraživanja.

Cijela godina je bila i u znaku testiranja mogućnosti komercijalnih letova u svemir: kompanija SpaceX Elona Muska uspješno je lansirala i spustila bespilotnu letjelicu Falcon 9. Raketa je lansirana sa svemirskog centra Cape Canaveral kako bi poslala teretnu kapsulu Dragon na Internacionalnu svemirsku stanicu (ISS) te je, nakon obavljene misije, spuštena u Atlantski ocean.

U junu, Međunarodna unija za čistu i primijenjenu hemiju (IUPAC) objavljuje kako su timovi naučnika koji su sintetizirali elemente Periodnog sistema pod rednim brojevima 113, 115, 117 i 118 predložili konačna imena ovih elemenata. Početkom decembra, IUPAC verificira ova imena. Element s rednim brojem 113 dobio je ime nihonij, u čast Japana, države gdje je otkriven; element sa rednim brojem 115 dobio je naziv moskovij, prema Moskvi; element 117 će nositi naziv tenesin, prema američkoj saveznoj državi Tennesee, a element 118 se od sada zove oganeson, prema ruskom profesoru nuklearne fizike Juriju Oganesianu s Instituta za nuklearna istraživanja u Dubni.

Novi nobelovci

U julu, genetičari objavljuju kako su identificirali 355 gena od Last Universal Common Ancestor (LUCA), odnosno, gene zajedničkog pretka svih živih bića na Zemlji. Nešto poslije, u avgustu, naučnici objavljuju kako su pronašli još jednu egzoplanetu, Proksima b, u habitabilnoj zoni crvenog patuljka Proksima Centauri, zvijezde najbliže našem Suncu.

Početak oktobra je tradicionalno vrijeme za objavljivanje imena dobitnika Nobelovih nagrada. Ove godine, Nobelova nagrada za fiziologiju ili medicinu dodijeljena je profesoru Yoshinori Ohsumiju za njegov rad na istraživanju procesa autofagije. Proces autofagije se dešava u tjelašcima zvanim autofagosomi, gdje se pomoću enzima metaboliti degradiraju na jednostavnije komponente i onda se te komponente ponovo “slažu” u nova jedinjenja. Zapravo, to je stanični sistem recikliranja. Nobelova nagrada za fiziku je podijeljena između trojice teoretskih fizičara: David J. Thouless, F. Duncan M. Haldane i Michael Kosterlitz dobili su priznanje za “teoretska otkrića topoloških faza materije”, odnosno, za stvaranje matematičkih objašnjenja nekih egzotičnih stanja materije kako što su superfluidi, superprovodnici i magnetni filmovi. Ovogodišnja Nobelova nagrada iz hemije dodijeljena je Jean-Pierreu Sauvageu, Fraseru Stoddartu i Bernardu Feringi za njihov rad na stvaranju minijaturnih molekularnih motora. Godine 1983., grupa Jean-Pierra Sauvagea uspjela je stvoriti strukture zvane katenani, odnosno, molekule lančane ili prstenaste strukuture, koje se međusobno preklapaju. Naučnici mogu kontrolirati kretanje katenana mijenjajući temperaturu, pH vrijednost i intenzitet svjetla.

Početkom ove godine, Institut Max Planck počeo je testiranje vlastitog fuzionog reaktora po principu stelaratora, čiji je zvanični naziv Wendelstein 7-X. U oktobru, naučnici s ovog instituta objavili su rad u Nature Communications, opisujući kako ovaj tip fuzionog reaktora uspješno može “držati” plazmu od helijuma, što je prvi uslov za rad reaktora. Fuzioni reaktori su korak dalje u naporima za dobijanje novih i održivih izvora energije, jer energiju generišu spajanjem lakših jezgri atoma, odnosno, predstavljaju neku vrstu imitacije malih zvijezda na Zemlji.

U novembru je objavljeno kako je pronađen način dobijanja organskih molekula putem vještačke fotosinteze, što je kruna dugogodišnjih napora da se stvori proces u kojem se ugljen-dioksid fiksira efikasnije nego u fotosintezi. Istog mjeseca je pokazano dejstvo sučelja mozak – kičmena moždina, koje je omogućilo da pokusni makaki majmun, paraliziran u predjelu donjih ekstremiteta, obnovi funkciju hodanja. Ranije, u aprilu ove godine, jedan kvadriplegičar je zahvaljujući implantiranom čipu uspio pomjeriti prste.

U decembru je objavljen rad o jednom vrlo zanimljivom i rijetkom fosilu. Radi se o izuzetno dobro očuvanom fosilu dijela repa jednog malog pernatog dinosaura u jantaru. U decembru će naučnici s Instituta Salk u Kaliforniji objaviti kako su uspješno “podmladili” miševe koji su imali progeriju, jedno genski uslovljeno oboljenje koje izaziva ubrzano starenje organizma. Naučnici su genskom terapijom uspjeli ublažiti simptome starenja kod miševa i ti su miševi u prosjeku živjeli 30% duže. Ovo je jedan od prvih uspješnih koraka u nečemu što bismo mogli nazvati “terapija starosti“, a što bi, možda, u budućnosti moglo olakšati simptome koji prate starost.

Dvije hiljade šesnaesta bila je godina smrti poznatih i važnih osoba. Svijet nauke izgubio je američku fizičarku Veru Rubin, koja je proučavala rotacije galaksija i bila jedan od pionira proučavanja misterioznog oblika materije zvane tamna materija. Vera Rubin preminula je 25. decembra 2016. u 88. godini.