Pre nego što je pandemija Covida-19 stigla u naše krajeve, u Crnoj Gori su mesecima trajale političke demonstracije u formi pravoslavnih litija. Demonstracije je pokrenula Srpska pravoslavna crkva pod sloganom „Ne damo svetinje“, nakon što je u Skupštini Crne Gore krajem decembra donet Zakon o slobodi veroispovesti. Masovna politička mobilizacija građana na verskoj osnovi bila je praćena nezapamćenom medijskom kampanjom koja je dolazila iz susedne države Srbije.

U kampanji protiv crnogorskih vlasti jednodušno su učestvovali brojni mediji pod uticajem predsednika Srbije Aleksandra Vučića, ali i neki nezavisni mediji koji su vrlo kritični prema naprednjačkim vlastima po drugim pitanjima. Kolike su bile razmere te kampanje govori izveštaj Evropskog tima za Strateške komunikacije (StratKom), koji radi pod okriljem Evropske službe za spoljne poslove. Prema njihovom izveštaju, od početka januara do sredine februara objavljeno je 35.000 medijskih izveštaja o Crnoj Gori. Od toga najviše otpada na Srbiju – oko 20.000, 9.000 na BiH, odnosno Republiku Srpsku, a 6.000 na crnogorske medije.

Zatišje u propagandnom ratu počelo je kad je koronavirus stigao i kod nas, ali to nije dugo potrajalo, brzo su se stvari vratile na staro, samo u novim okolnostima. Istraživali smo da li se pandemija koristi za postizanje političkih ciljeva i kakvu ulogu u tome imaju vlasti i provladini mediji. Da li je političarima javno zdravlje na prvom mestu ili se ne libe da čak i opaku zaraznu bolest iskoriste kao oružje u geopolitičkim borbama? Da li je zdravlje građana žrtva ovog propagandnog rata? To su neka od pitanja na koja smo potražili odgovor.

Korona u funkciji izbora

Na samom početku pandemije, krajem marta, izbio je incident na relaciji Srbije i Crne Gore, jer je Vučić stopirao isporuku tri respiratora koje je Crna Gora kupila od predstavništva skandinavske firme u Beogradu, pravdajući to uredbom o zabrani izvoza. „Epizoda sa respiratorima dobro odslikava odnos političkog vrha Srbije prema Crnoj Gori. Ti respiratori su bili pod carinskim nadzorom u Beogradu, što znači da nijesu bili ocarinjeni niti su mogli potpadati pod uredbu Vlade Srbije da se ne mogu izvoziti iz Srbije. Carinski nadzor se obavlja eksteritorijalno, u bescarinskim zonama, skladištima luka i slično“, objašnjava ovaj slučaj za Analiziraj.ba Slobodan Jovanović iz Beograda, publicista i kolumnista portala Aktuelno.me.

„Ta vrsta nadmenosti je rezultirala zaplijenom, da bi se naknadno, kada je stigla reakcija iz Crne Gore, prilično nepristojno i s omalovažavanjem poručilo da će pokloniti Crnoj Gori tri respiratora. I to sjeveru Crne Gore, kako ne bi slučajno zalutali kod nekoga ko nije Srbin“, zaključuje Jovanović.

Za Milivoja Bešlina iz Novog Sada, istoričara i naučnog saradnika Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, ovo je očigledan primer da je čak i pandemija bila upregnuta u cilju pokoravanja Crne Gore i poraza prozapadnih i suverenističkih snaga na izborima. Bešlin podseća da su „ogromna sredstva, što legalno, što ilegalno, ulagana u cilju prevlasti proruskih, prosrpskih i nacionalističkih snaga, da su medijski i propagandni resursi kao i naprednjačka botovska mašinerija stavljeni u funkciju crnogorskih izbora”.

Naš sagovornik zapaža zanimljivu pojavu – da je „mnogo više medijske pažnje i političke tenzije u Srbiji bilo oko izbora u susednoj državi nego kada je reč o fabrikovanim izborima u Srbiji”. Odatle sledi logičan zaključak u vidu retoričkog pitanja: „Ako su sve snage i svi resursi stavljeni u funkciju toga da Vučić i njegove marionete, kao i SPC i njene liste, podržani od kontroverznih medijskih tajkuna u CG, dobiju te izbore, pa kako ne bi i korona bila stavljena u funkciju tih izbora?“

Boban Batrićević, istoričar i profesor na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost na Cetinju, smatra da je problem u tome što se Crna Gora kao država u velikosrpskim krugovima iz kojih je potekao Aleksandar Vučić i dalje doživljava kao „srpsko tlo“. Kao takva, „bila je idealna tema i meta koja je mogla zabašuriti Vučićev poraz u kosovskom pitanju“. Koronavirus se tu više pokazao kao slučajan partner.

Boban Batričević

„Da nije bilo pandemije i bolesti, našlo bi se nešto drugo. Dok nije bilo pandemije i Zakona o slobodi vjeroispovijesti, bilo je pitanje položaja Srba, tretiranja srpskoga jezika i srpske kulture u Crnoj Gori. Kad pandemija prođe, biće nešto novo na traci Vučićeve medijske fabrike“, kaže Batrićević u razgovoru za Analiziraj.ba.

SPC, država u državi

Crna Gora je bila valjda jedina država u regionu koja se usudila da sprovodi zakon i nad sveštenicima. Ali, kad god bi neki predstavnik SPC-a bio uhapšen zbog kršenja mera, to bi izazvalo lavinu napada iz Srbije, kako od predstavnika vlasti, tako i od medija. Slobodan Jovanović kaže da je Crna Gora, kad je u pitanju medijski uticaj iz Srbije, veoma ranjivo društvo. „Tradicionalno se u Crnoj Gori čita srpska štampa, nažalost – najčešće ona koju je teško nazvati štampom, brojne su televizije iz Srbije koje se mogu gledati preko kablovskih operatera. Samim time ogroman je uticaj na javno mnjenje“, tvrdi Jovanović.

Slobodan Jovanović

„Eparhije SPC-a u Crnoj Gori su se ponašale kao država u državi, a iz vrha vlasti Srbije išle su poruke da je najveći zločin primjenjivati zakon na sveštena lica, bez obzira što krše zakone i propise koji su donešeni u vanrednim okolnostima“, pojašnjava naš sagovornik odnos srpskih vlasti prema SPC-u. Konstantno su trajala okupljanja pred crkvama i u crkvama, kao i pričešćivanje jednom kašičicom. Apeli nisu urodili plodom, a kad je „tužilaštvo pokrenulo postupak prema odgovornim sveštenicima, to je otvorilo sve brane prljavom propagandnom ratu“.

Jovanović podseća kako je to izgledalo: „Prepune su naslovne strane beogradske štampe opskurnim naslovima, na svim televizijama se puštaju snimci hapšenja, ozlojeđeni građani, Crna Gora se predstavlja kao najgora diktatura na svijetu. Uključivani su direktno u programe opozicioni srpski nacionalisti iz Crne Gore, sokolili se da izdrže, da vode časnu borbu za opstanak srpskog naroda, očuvanje srpskih svetinja sa volšebnih 800 godina trajanja i sl. Većina TV emisija uživo, sa gostima, primjer je bezobalnog širenja mržnje i najgoreg šovinizma, većeg čak od onog koji pamtimo početkom devedesetih prošlog stoljeća“.

Politički odnos prema virusu

Milivoj Bešlin ocenjuje ponašanje SPC-a u prvim mesecima pandemije kao „samoživo, neodgovorno i krajnje štetno po zdravlje građana“. Širenje teorija zavere i kršenje epidemioloških mera se smanjilo „tek kada su počeli da odlaze najuticajniji arhijereji same te crkve, kao žrtve korone“. Bešlin podseća da su „skoro sve ostale verske zajednice u Evropi prihvatile mere protiv pandemije. Čak smo videli da i u ultrakonzervativnoj Rusiji crkva koristi jednokratne plastične kašičice“.

Naš sagovornik tu vidi pre svega izostanak odgovornog ponašanja države, jer je ona „ta koja mora da osigura jednakost građana i poštovanje mera i da spreči ugrožavanje života i zdravlja ljudi“. Za razliku od populističkog Vučićevog popuštanja crkvi, “Crna Gora je pokušala da omogući jednakost svih pred zakonom i pridržavanje mera, ali je to nailazilo na užasnu propagandu, uvrede i huškanje iz Beograda”. Što se tiče uloge medija, Bešlin misli da su oni tu „samo protočni bojler volje režima ili opozicionih partija, koji su im vlasnici”.

Batrićević vidi osiono ponašanje SPC-a kao logično, jer je ovu instituciju „gotovo tri decenije njenog funkcionisanja van zakonskog okvira učinilo vrlo moćnim igračem na unutrašnjem planu. Budući da nikad nije podlijegala regulama i zakonima, ona se tako i postavila po pitanju odnosa prema virusu i pandemiji“. Međutim, nakon izbora došlo je do promene u ponašanju crkvenih vođa. „Nakon što su njeni pitomci i ljubimci preuzeli ministarska mjesta u novoj Vladi Crne Gore, SPC u Crnoj Gori prihvata postojanje virusa i predlaže poštovanje mjera“. Odatle Batrićević zaključuje da je SPC „na pitanje odnosa prema virusu gledala politički“.

Homogenizacija srpskih medija

Pored uobičajenih lažnih vesti i teorija zavere, Crna Gora je bila izložena i širenju lažnih vesti iz Srbije. Jovanović podseća na neke od njih: „Skoro svakodnevno su upućivane riječi kako Crna Gora krije broj mrtvih i oboljelih, kako nema PCR laboratorije, da prikazuje mrtve od korone kao umrle od drugih bolesti“.

Naš sagovornik kaže da su ga najviše razočarali tzv. nezavisni mediji: „Od nedeljnika do televizija, poput N1, kao da su se svi odazvali nacionalnom zovu i vjekovnom nastojanju Srbije da Crnu Goru makar duhovno prisajedini ako već ne može teritorijalno. Moram reći, čast izuzecima, poput nekih portala, hajka na Crnu Goru je bila unisona, bez ikakvih rezervi na strani srpske crkve i sveštenstva, čak obmanjujući svoje čitaoce i gledaoce.“ Jovanović navodi primer TV N1: „Iako svakodnevno tule da oni ne komentarišu, već puštaju sve strane da kažu svoje stavove, samo je uključivala jednu ‘istinu’ iz Crne Gore. Stalno iste ljude koji govore ono što žele da čuju“.

Kad je reč o pomenutoj medijskoj hajci, Bešlin kaže da mu je to „izgledalo kao medijska priprema rata“, a da je Srbija „delovala homogenije i totalitarnije nego ikada u poslednje tri decenije”. On podseća da „osim donekle Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji, nijedna nevladina organizacija nije podigla glas protiv fašistoidne, višemesečne anticrnogorske kampanje u gotovo svim beogradskim medijima“. Podseća i na to da je bez reakcije prošao i „jezivi rasistički ispad protiv Crnogoraca koji je izgovorio Vučićev ministar zdravlja“. Reč je o izjavi Zlatibora Lončara kako se trudi da u zdravstvenom sistemu Crnogorci ne dođu na rukovodeća mesta.

Za razliku od Srbije čija se medijska scena homogenizovala na temi Crne Gore, u susednoj državi mediji su podeljeni. Boban Batrićević objašnjava kako ta podela izgleda: „S jedne strane imate medije koji se bore protiv takvih vijesti iz Srbije, ali oni su od strane prosrpskih ovdašnjih medija okarakterisani kao ‘Milovi’ ili ‘udbaški’ mediji koji podgrijavaju ‘antisrpsku histeriju’. S druge strane imate medije koji ili otvoreno promovišu sve ono negativno što beogradska čaršija romori o Crnoj Gori, ili kako to rade neki nazovi ‘nezavisni mediji’, prećutno prelaze preko toga, jer svaki vid odbrane Crne Gore od dezinformacija deklarišu kao podršku Milu Đukanoviću.“

Naš sagovornik kaže da se protiv lažnih vesti iz Srbije najistrajnije bore Digitalni forenzički centar i rubrika „Raskrinkavanje“, koju je pokrenuo Centar za demokratsku tranziciju.

Antisrpska matematika

Crna Gora je pred leto obznanila da će dozvoliti ulazak građanima iz zemalja koje imaju do 25 zaraženih virusom korona na 100.000 stanovnika. To je obuhvatalo i Srbiju, jer je broj obolelih bio tri puta veći, ali su srpske vlasti to predstavile kao udar na Srbiju. Slobodan Jovanović smatra da su „zluradi komentari da Crna Gora primjenjuje iste kriterijume prema Srbiji kao prema afričkim državama bili u funkciji podizanja tenzija, mržnje prema vlastima Crne Gore, ‘Montenegrinima’, ‘Milogorcima’“.

Jovanović podseća da je „reakcija na odluku Vlade Crne Gore bila zaglušujuća, da je izazvala lavine komentara mržnje, uvreda, uključujući i zabranu obavljanja saobraćaja Montenegro Airlinesu preko aerodroma ‘Nikola Tesla’“. Naš sagovornik to vidi kao „nastavak politike neuvažavanja, nepoštovanja i želje da se Crna Gora unizi kao država i stvori što veći antagonizam prema jednoj državi i naciji“.

Milivoj Bešlin kaže da je Srbija tokom leta prednjačila u broju zaraženih u regionu, pa čak i u Evropi. „To je bio rezultat kontroverznih izbora sprovedenih za skupštinu Srbije i predizborne kampanje, tokom koje je vlast lagala o broju zaraženih”, objašnjava Bešlin. Otuda je logično proizašlo negiranje rezultata do kojih su došle okolne države. Kako pojašnjava Bešlin: „Svaka odluka država u regionu, a posebno Crne Gore, da zbog nepovoljne epidemiološke situacije ograniči ulazak građana Srbije, tumačena je kao antisrpstvo i korišćena je u cilju nacionalističke histerije i raspaljivanja mržnje kako bi ona služila kao pogonsko gorivo u cilju rušenja dotadašnje crnogorske vlasti“.

Boban Batrićević tumači ponašanje srpskih vlasti i medija u sličnom ključu: „Ne treba izgubiti iz vida da je cijela 2020. godina u Crnoj Gori protekla u znaku masovnih protestnih šetnji vjernika i čelnika SPC-a i da je Vučić u tome vidio svoju šansu. Srpski mediji davali su otvorenu podršku protivnicima Đukanovića, a svaka odluka crnogorskih državnih institucija posmatrana je kroz tu prizmu“. To je dovelo do pomenutih bizarnih tumačenja jedne epidemiološke odluke. „Tako je vrlo jednostavna matematička formula po kojoj je dozvoljen ili zabranjen ulazak strancima u Crnu Goru alhemijski protumačena kao antisrpski gest“, zaključuje Batrićević.

Pandemija kao sredstvo za jačanje autokratije

Naši sagovornici se slažu da se pandemija i dalje koristi za postizanje političkih ciljeva. Milivoj Bešlin posebno ističe ulogu režimskih medija koji su „samo provodnik volje režima i služe za gebelsovsku propagandu za jednokratnu upotrebu“. Za zaposlene u tim „propagandnim trovačnicama režima“ Bešlin veli da „nemaju nikakvih moralnih skrupula“, što se vidi i iz rezultata njihovog rada tokom pandemije: „Oni dovode u zabludu milione ljudi, čime ogroman broj njih izlaže svoje živote i zdravlje užasnim opasnostima.”

Milivoj Bešlin/Foto: Autonomija.info

“Režim od početka koristi pandemiju da bi učvrstio svoju autokratiju, da bi dotukao i ono malo demokratskih sloboda u društvu i da bi građane Srbije navikao na, kako se to sad kaže, novo normalno, tj. na otvorenu tiraniju jednog čoveka i grupe kriminalizovanih oligarha oko njega”, zaključuje naš sagovornik.

Slobodan Jovanović smatra da „sa promjenom vlasti u Crnoj Gori kao da je kampanja prema vlastima splasnula“. Ipak, „ima i dalje obračuna sa nekim izjavama crnogorskih zvaničnika, nezadovoljnih što vlast nije još više prosrpska i svetosavskija, iako je nova vlast proistekla iz srpske crkve“. S druge strane, uprkos promeni vlasti, ostala je jedna konstanta: „Kad je u pitanju odnos prema nacionalnim Crnogorcima, svaki njihov javni nastup ili okupljanje prati odijum srpskih medija“.

Boban Batrićević kaže da se politička zloupotreba pandemije ogleda u ponašanju članova nove crnogorske Vlade. Pre formiranja Vlade malo se ko iz njenih redova osvrtao na mere prevencije širenja virusa. Naš sagovornik opisuje kako je to izgledalo pre stupanja na vlast: „Kad je umro mitropolit Amfilohije, premijer Zdravko Krivokapić nije nosio masku, već je potpuno opušteno iskazivao svoju bol za preminulim mitropolitom. Nova ministarka zdravlja Jelena Borovinić Bojović u tome je trenutku bila šefica medicinskog tima koji se brinuo o mitropolitovom zdravlju. Dopustila je da prilikom obznanjivanja njegove smrti na desetine ljudi bez ikakve zaštite dođe u Kliničko-bolnički centar Crne Gore i oda poštu svome pastiru.“

A potom daje kontrastnu sliku ponašanja istih ljudi nakon ulaska u kabinete: „No, nakon što su postali premijer i ministarka zdravlja, oboje su se u javnosti počeli pojavljivati s maskom i isticati značaj zaštite i zabrane okupljanja. Ni dan nakon što je preuzela ministarsko mjesto, odmah je popustila mjere zabrane izlaska iz prostora stanovanja, pa umjesto policijskog časa koji je počinjao u 19h, sada možemo šetati do 22h. Osim toga, dopustila je i vjerske obrede, ali je pričešće istom kašičicom zabranjeno.”

Žrtve propagandnog rata

Naši sagovornici se slažu i da je zdravlje građana postalo žrtva propagandnog rata. Slobodan Jovanović navodi primere licemerja srpskih vlasti. S jedne strane, pozivali su svoje građana na poštovanje mera i uzdržavanje od verskih proslava. Jovanović raskrinkava lažnu brigu Beograda za Srbe u regionu: „Kako sam shvatio predsjednika Srbije Vučića i mnoge iz vlasti te zemlje, oni stalno promovišu brigu za Srbe van granica Srbije, promovišu ‘srpski svet’, zajednički kulturni prostor. Ali nikad nikoga ne čuh iz Srbije da je upozorio vjernike i sve one koji su učestvovali u tzv. litijama u Crnoj Gori, da izbjegavaju okupljanja, da drže distancu, nose masku i slično. Naprotiv.“

Iz svega navedenog naš sagovornik izvlači logični zaključak: „Nije ih bilo briga što se preko masovnih vjerskih skupova širi zaraza geometrijskom progresijom, umiru ljudi, uključujući i crkvene velikodostojnike. To samo pokazuje da je briga za njih licemjerna, lažna i da su poslužili isključivo u političke svrhe.“

Boban Batrićević je saglasan sa tom ocenom: „Ovoliki broj zaraženih direktna je posljedica neozbiljnog pristupa brojnih važnih društvenih činilaca u Crnoj Gori koji su se trudili obesmisliti svako nastojanje naših epidemiologa.“ Njegov zaključak je neminovno pesimistički: „Ako parafraziramo na slučaju Balkana ono što je Čerčil rekao za razrušenu Evropu nakon Drugog svjetskog rata, mi smo idealno tlo za širenje zaraze i mržnje.“

Pokazalo se da čak ni pandemija opakog virusa ne može da zaustavi vladajuće političare u Srbiji da nastave sa političkim obračunima i medijskim kampanjama. Umesto da zdravlje građana bude na prvom mestu, ono je postalo moneta za potkusurivanje, a najstrašnija epidemija koja je zadesila čovečanstvo poslednjih decenija shvaćena je kao odlično sredstvo za postizanje političkih ciljeva. Dominantna ideologija srpskih vlasti nije jeftina, a cenu plaćaju građani – i to najskupljom valutom: zdravljem i životima. O tome potanko govori Milivoj Bešlin u audio izjavi za Analiziraj.ba, ne štedeći ni ulogu građana u političkoj i zdravstvenoj katastrofi.