Nedavno je na portalima reaktualiziran, a potom na društvenim mrežama dijeljen tekst Većina Balkanaca je retardirana, neodgovorna, obmanuta i finansijski nepismena. Članak je napisan u julu 2015. godine, kada ga je prenio Index.hr sa bloga Nenada Bakića, a navodno ga je napisao čitatelj bloga na engleskom jeziku i može se naći u komentarima ispod teksta koji govori o situaciji u Grčkoj.

Neki od najsočnijih dijelova komentara koji se odnose na Balkance slijede u Indexovom prevodu: “Ne kažem da su svi ljudi na Balkanu retardirani. Ali, živio sam tamo 20 godina i mogu bez dvoumljenja potvrditi da je velika većina ljudi zaista retardirana. Nisu oni retardirani na tradicionalan način, već se jednostavno radi o raširenom mišljenju da su superiorni u odnosu na druge (prevladava mišljenje da su Amerikanci, Britanci, i drugi, glupi) i odbijaju prihvatiti stvarnost i potrebe koje donosi 21. stoljeće. To je pomalo nalik luđacima u ludnicama koji misle da su svi drugi ludi osim njih. (…) Veoma su tvrdoglavi u svojoj odluci da stvari ostanu takve kakve jesu. Upravo zbog toga se njihova ekonomija te obrazovni i pravni sustav nisu mijenjali zadnjih 30 godina. Otpor promjenama je toliko snažan da vlade nemaju hrabrosti uvoditi nikakve smislene reforme. Inače, ni vlade im nisu puno bolje od većine ljudi – one su jednostavno odraz deficita mentalnih sposobnosti većine njihovih glasača. Teško je nekome, tko tamo nije živio, objasniti krajnosti do kojih su ovi ljudi neupućeni, financijski nepismeni i neodgovorni.”

Zaraćena plemena

Dakle, osim zavidne neupućenosti u širi društveno politički kontekst i historijska zbivanja posljednjih 25 godina, ovdje se radi o svojevrsnom geografskom esencijalizmu. Ali i o stereotipima koji se vežu za navodni “balkanski mentalitet”, a koji je konstrukt uzgojen na Zapadu početkom 20. stoljeća i koji je, kao što se vidi iz priloženog, još uveliko prisutan. “Zaraćena balkanska plemena”, “Balkan kao bure baruta”, “ciklično ponavljanje ratova”, samo su neke kovanice koje su ponovo postale popularne tokom rata devedesetih i u kojima se vidjela “potvrda” tog konstrukta, a valja istaknuti da je stereotip svojski održavan i doprinosima pojedinih domaćih filmadžija. Međutim, ono što je u cijeloj stvari još bitnije nije toliko postojanje “stranog” stereotipa o Balkanu koliko na njega pristaju sami Balkanci. Dovoljno je, naprimjer, pogledati komentare “Balkanaca” ispod istog teksta, koji je prenio portal Buka, i shvatiti u kolikoj su mjeri neki čitatelji saglasni s tom karakterizacijom. Tako čitatelj NN piše: “Po komentarima se da zaključiti da istina boli. Takođe, izneseni komentari samo potvrđuju teze koje je autor članka iznio. Ovdje sam rođen, ovdje živim 40 godina i potpisao bih svaku konstataciju iz članka. Dodao bih još nekoliko karakternih osobina: licemjerstvo, bahatost, gordost, kukavičluk… Međutim, sve te karakterne osobine su posljedica naše retardiranosti.” Radi se samo o jednom drastičnom primjeru tendencije na koju je sigurno naišao svako ko prati online medije i komentare čitatelja ispod tekstova, a koja predstavlja negativno referiranje na Balkan i Balkance te “balkaniziranje” stvari koje s Balkanom zaista nemaju nikakve veze.

Iz rubrike “Samo na Balkanu”

Prije nekog vremena, pojavila se jedna od fotogalerija na hrvatskom portalu Net.hr kojoj je naslov bio, parafraziramo, kako je to moguće samo u Rusiji. Fotografije su prikazivale različite bizarnosti, “kičaste situacije i ljude”, ružne i bogate enterijere, različite apsurdne instalacije, a ispod su se unedogled nizali podsmješljivi komentari. Hrvati (i regionalni čitatelji) su iz superiorne pozicije ljudi koji žive u sređenoj i idealnoj državi, i koji su kulturno i civilizacijski toliko iznad tih prizora, nizali uvrede na račun Rusa (koji su zaostali, seljaci i nemaju ukusa) i Rusije. Kao da se radi o nekoj trećerazrednoj banana-državici koja postoji od jučer i kao da više ne odgovara istini da se sama Rusija može tako postaviti prema Hrvatskoj, samo kad bi ova bila toliko poznata da se uopće nađe kao tema na nekom od ruskih portala. Ovdje su, zapravo, Hrvati nastupali kao Zapad u odnosu na Rusiju ili Drugo, samo stvar ne djeluje toliko strašno jer je sve obavijeno “humorom” i “neozbiljnošću”. Na isti način se na istom portalu, kao i na svim drugim masovno čitanim portalima u regionalnom dijelu Balkana, predstavljaju teme koje se bave Balkanom i na svakom od njih postoji rubrika ili makar podrubrika koje slikovno i humoristično obrađuju kategorije “samo kod nas” ili “ovo je moguće samo na Balkanu”.

I to traje otkad traju i portali. Tako saznajemo da se samo na Balkanu može desiti da ljudi dođu čovjeku na sahranu iako je ovaj još živ/Samo se na Balkanu može desiti da auto vozi po autoputu bez točka/Samo na Balkanu, konobar može izdati račun Demi Moore/Samo na Bakanu žena može lopatati snijeg, a muž je posmatrati sa strane/Samo na Balkanu mogu živjeti ljudi koji su milioneri, a ne rade ništa/Samo na Balkanu ručna granata može biti suvenir s ljetovanja (kao da nigdje drugo na svijetu nije bilo/nema rata) itd. Sadržajna analiza ovog malog uzorka pokazuje da su samo na Balkanu moguća misteriozna bogatstva, birokratske zavrzlame kojima bi pozavidio i sam Josef K., samo se na Balkanu izrabljuju žene i samo se tamo dešavaju saobraćajne neregularnosti i izdaju računi holivudskim zvijezdama (pri čemu se potonje može gledati kao pozitivno). Najčešća forma ovih rubrika su pak različite fotogalerije s apsurdnim ili komičnim prizorima koji se objektivno mogu smjestiti bilo gdje, ali iznad kojih stoji oznaka “samo kod nas” i kojima se ujedinjeno smiju Balkanci na isti način na koji su se Hrvati smijali Rusima. S obzirom na to da se ovdje ne može raditi o distanciranju u odnosu na geografsko ili ideološko Drugo, jedino što se može zaključiti jeste da se radi o svojevrsnom internaliziranom osjećaju manje vrijednosti, samopreziru, samomržnji ili autošovinizmu. Stvar nije manje ozbiljna i pogrešna ako joj direktni povod predstavlja naizgled “smiješan” sadržaj. Zbog čega je to tako?

Imaginarni Balkan ili Ruritanija

U svom klasiku Imaginarni Balkan, u izdanju Biblioteke XX vek iz 1999. godine, Marija Todorova piše da se “(…) praktično uzima kao aksiom da, uopšteno govoreći, sami stanovnici Balkana o sebi imaju negativnu predstavu jer im ona, tako nepovoljna i puna omalovažavanja, dolazi spolja”. Značenje koje ima Balkan definiše diskurs balkanizma kao jedan od najstarijih recepata, formi, shema ili mentalnih obrazaca putem kojih se plasiraju informacije o Balkanu u novinarstvu, politici i književnosti. Balkan je zapravo riječ turskog porijekla koja etimološki znači “stjenovito mjesto” i koja je u 16. vijeku prvo bila naziv za planinu, sredinom 19. vijeka naziv za poluostrvo, dakle striktno geografski pojam, da bi se poslije Prvog svjetskog rata udaljila od njega i zadobila različita negativna ideološka, politička i psihološka značenja. Čak se pojam “balkanizacija” koristio u značenju fragmentacije države usljed političkih previranja i podjele zemlje bilo gdje na svijetu. Dakle, Todorova pokazuje kako se ta slika formirala pod utjecajem zapadnih autora (novinara, književnika, putopisaca) i kako se Balkan konstruisao kao evropska Drugost i mjesto za “eksternalizaciju političkih, ideoloških i kulturnih frustracija koje potiču iz tenzija i protivrečnosti svojstvenim regionima i društvima izvan Balkana”.

U ovom kontekstu, komentar čitatelja s početka teksta krajnje je logičan i da kažemo “opravdan”, jer se naslanja na mitove i konstrukte koji postoje ne samo na Zapadu nego i na samom Balkanu o Balkanu i koji su, kako vidimo i na medijskom primjeru, veoma vitalni i odolijevaju svim mogućim dekonstrukcijama (osim Todorove, vrijedi spomenuti i rad Vesne Goldsworthy koja je na literarnom korpusu iz 19. vijeka pokazala formiranje balkanskog imaginarija). Humorističke rubrike “samo na Balkanu” tek su prividno bezazlen i naširoko prihvaćen i popularan medijski primjer istog diskursa. Ako tome pridodamo i različite nacionalne konstrukte i ideološke mitove te psihologizacije balkanskih etnija, s kojima se njeni pripadnici identificiraju, onda nije teško povjerovati da je zaista moguće da neko provede 20 godina živeći na Balkanu i zadrži takvo poimanje balkanske stvarnosti kao i da se sami Balkanci gledaju očima Drugog.

Komentar anonimnog zapadnog čitatelja možda je autorsko djelo nekog internet trola, koji je htio malo da zatrola autoru bloga, a portali su ga dijelili zbog skandaloznog sadržaja da bi izazvali klikove i možda zato nije uzrokovao više ozbiljnih autorskih reakcija. Jedna od rijetkih na koje sam naišla osvrnula se na komentar kao na djelo snobovskog rasizma, ali vrijedi opet ponoviti da nije toliko bitan sadržaj komentara koliko tendencija koja odavno postoji i koja je u području medijske interaktivnosti postala naročito vidljiva. Balkanski autošovinizam opstaje jer mu sve vanjske prilike pogoduju, a ne zato što ga uzrokuju neki tobožnji balkanski mentalitet i osobine ljudi koje su drugačije od onih na Zapadu. On nastaje usljed superiornog i patronizirajućeg odnosa EU prema zemljama članicama (kao i onima tek primljenima), zbog kontinuirane migracije prema Zapadu, kao i stalnog kulturnog imperijalizma prema malim jezicima i malim kulturama s jedne strane i sve očajnijih ekonomskih, političkih, obrazovnih i kulturnih prilika u zemljama u regiji s druge. Te vanjske okolnosti na Balkanu dovode ljude do samoprezira i okreću ih ka idealu Zapada, koji se prirodno nameće kao mjesto na kojem se nudi bolji i pravedniji život, dostojniji čovjeka.

Dobro je to rekao i Johnny Štulić, djelimično igrajući na kartu fatalizma, ali i ponudivši savršeno tačan historijski uzrok takvog stanja: “Mi smo ljudi cigani sudbinom prokleti /Uvijek netko oko nas dođe pa nam prijeti”. Štulić refrenom poentira ono čemu bismo svi mi Balkanci, zapravo, trebali težiti: “Balkane, Balkane, Balkane moj /Budi mi silan i dobro mi stoj…”