Proglašenje nezavisnosti dovelo bi u RS-u do kolapsa socijalnih fondova, nestašice roba, saobraćajne izolacije i drugih fatalnih efekata u globaliziranom svijetu

Povodom odbijanja optužnice Tužilaštva BiH u slučaju “Referendum”, ponovo je aktualizirana priča o mogućem referendumu o otcjepljenju Republike Srpske, koju Milorad Dodik i SNSD već godinama predstavljaju kao telos cjelokupne svoje (i srpske) nacionalne politike u Bosni i Hercegovini. Mnogi smatraju da je referendum o Danu RS-a samo probni balon za referendum o otcjepljenju, te da je odsustvo volje kod pravosudnih institucija BiH i međunarodne zajednice (prvenstveno OHR-a) da sankcionišu organizatore referenduma signal Dodiku da može nastaviti provođenje svoje secesionističke politike, sve do ishodišta – nezavisnosti RS-a.

Također, prije nekog vremena objavljen je i zbornik “What if…” EUISS-a (The European Union Institute for Security Studies), u kojem su ponuđena predviđanja neželjenih scenarija, među kojima je otcjepljenje RS-a u članku Zorana Necheva (počev od 25. stranice). Nechev daje skicu neposrednih reakcija (Turske, Rusije, EU i domaćih faktora), ali ne propituje šta bi se desilo nakon tih nekoliko dramatičnih dana ili sedmica, što nas zapravo sve i interesuje.

Podrška Rusije

Krajem prošlog mjeseca, predsjednik RS-a je za utjecajni američki list Politico kazao da se referendum o nezavisnosti RS-a neće održati iduće, 2018. godine, čime je poslao dvostruku poruku: jednu, umirujuću za zapadnu javnost ‒ da neće pretjerati u pravljenju problema, što tradicionalno radi u izbornim godinama; i drugu, uzbuđujuću za javnost u Republici Srpskoj ‒ da referendum neće biti održan sljedeće godine, što znači da je moguć, počev od 2019.

Za razliku od referenduma o nezavisnosti Bosne i Hercegovine iz 1992., nakon kojeg je BiH postala međunarodno priznata država i članica UN-a, eventualni referendum o nezavisnosti RS-a ne bi mogao imati takve posljedice. U spomenutoj izjavi za Politico, Dodik je čak priznao da nije dobio podršku ni od Rusije za referendum o nezavisnosti (opet sugerišući između redova – “što ne znači da je neće biti”). Ne ulazeći ovom prilikom u razloge (bit će prilike i za to), spomenut ćemo i općepoznatu činjenicu da su i sve ostale članice Vijeća za implementaciju mira u BiH (PIC) protiv tog strateškog cilja Dodikove politike, a za njih se može reći i da će i dugoročno sigurno ostati na toj liniji. Dakle, čak i ako Rusija, kao Dodikov strateški partner, promijeni stav, to bi ojačalo posvećenost svih ostalih očuvanju teritorijalnog integriteta BiH. Da li bi to Dodiku ipak bilo dovoljno?

Pozicija Republike Srpske u odnosu prema BiH slična je poziciji (djelimično priznate) Republike Abhazije u odnosu prema Gruziji. S tim da RS, za razliku od Abhazije, ne graniči s Rusijom i s tim da je Abhazija, uz podršku Rusije, uradila ono što RS nije ‒ proglasila nezavisnost. Tako je Abhazija danas država priznata od Rusije, Venecuele, Nikaragve, Naurua, te i samih djelimično priznatih i uglavnom nepriznatih država: Južne Osetije, Transnistrije, Nagorno-Karabaha, kao i Vanutua i Tuvalua, koji su kasnije povukli priznanje.

Gruzija i BiH 90-ih: sličnosti

Navest ću nekoliko činjenica koje su prethodile stanju u kojem se sada nalazi Abhazija, a čitaocu ću ostaviti da sam uoči zapanjujuće sličnosti između Gruzije (i Abhazije) i Bosne i Hercegovine (i Republike Srpske). Da ne bude zabune, tamo gdje postoji sličnost, tu su i razlike, pa neka i njih čitalac sam uoči.

Gruzija je proglasila nezavisnost od SSSR-a u aprilu 1991., što je bio čin koji se protivio političkoj volji Abhaza, koji su ‒ iako manjinska etnička skupina u Gruziji ‒ činili natpolovičnu većinu (52%) u Abhaziji, koja je tada bila još uvijek regija. Abhazi su mjesec ranije, na Gorbačovljevom referendumu, dali apsolutnu podršku (98%) ostanku u SSSR-u, za razliku od Gruzijaca koji su tražili nezavisnu Gruziju.

Nedugo nakon proglašenja gruzijske nezavisnosti, i Vrhovno vijeće Abhazije je proglasilo nezavisnost te pokrajine od Gruzije. Rat do kojeg je došlo nakon toga trajao je od 1992. do 1993. godine, a u njemu je počinjen čitav niz masovnih ratnih zločina. OSCE je utvrdio da su abhazijske snage izvršile kampanju etničkog čišćenja, s ciljem da uklone Gruzijce s teritorije Abhazije. Tokom te kampanje, ubijeno je, kako se procjenjuje, između osam i deset hiljada Gruzijaca, dok ih je oko 250.000 protjerano s područja Abhazije. Oko 20.000 kuća je spaljeno, stotine škola, vrtića, crkava, bolnica i historijskih spomenika je uništeno. S nekadašnjih 525.000 stanovnika, populacija Abhazije je spala na 216.000.

Cijena nezavisnosti

Sporadični aktovi nasilja nastavljeni su i u poratnom periodu. Gruzijske vlasti su optuživale Rusiju da preko svojih trupa (zvanično peacekeepers) podržava abhazijske pobunjenike, finansijski i logistički. Nakon nekog vremena, valuta u Abhaziji je postala ruska rublja, a usljed međunarodne izolacije, Rusija je počela izdavati i pasoše Abhazima.

Konflikt je obnovljen u avgustu 2008. kada se Rusija uključila i direktno sa svojim vojnim trupama. Tada je, 16 godina nakon proglašenja nezavisnosti, Rusija konačno i priznala Abhaziju. Od tada, potpisan je niz sporazuma između Abhazije i Rusije, koji su garantirali Rusima kontrolu nad ključnim resursima kao i nad granicama te (bivše) gruzijske pokrajine. Sporazumom o saradnji i strateškom partnerstvu iz 2014. Rusija i Abhazija su dogovorile stvaranje vojnih grupacija pod zajedničkim zapovjedništvom, a Abhaziji je obećan veći socijalni standard, uključujući i mirovinsko, medicinsko i socijalno osiguranje, veće plaće u zdravstvu, obrazovanju i znanosti.

Gruzija je 2008. godine donijela propise kojim je ograničila pristup odmenutim teritorijama (Abhazija i Južna Osetija), te zabranila svu vazdušnu, morsku i željezničku komunikaciju, međunarodne linije i finansijske transfere. Tri godine kasnije, uvedeni su tzv. “neutralni pasoši” (bez simbola Gruzije), kojima je stanovnicima Abhazije (i Južne Osetije) omogućena određena reintegracija u status gruzijskih građana, prvenstveno u pogledu slobode putovanja, a onda i nekih socijalnih benefita (npr., zdravstveno osiguranje). Ruske i abhazijske vlasti oštro su se usprotivile praksi “neutralnih pasoša”, dok su zemlje EU počele s intenziviranjem prakse odbijanja šengenskih viza za ruske građane abhazijske provenijencije, a dobar dio tih zemalja, kao i SAD i Japan, priznale su “neutralne pasoše”.

Nezavisnost ili (samo)izolacija

Eventualno proglašenje nezavisnosti RS-a, uz podršku Rusije, protivno volji Evropske unije i Sjedinjenih Država, značilo bi komunikacijsko-administrativnu, a onda i ekonomsko-finansijsku izolaciju. Uzimajući u obzir da taj entitet trenutno održava finansijsku likvidnost samo zahvaljujući mogućnosti zaduživanja kod međunarodnih finansijskih institucija, jasno je šta bi izlazak iz međunarodnog pravnog poretka značio za javne finansije. Također, izvjesno je da bi došlo i do apsolutnog odliva stranog (pa vjerovatno i domaćeg) kapitala, čime bi se urušila ekonomsko-finansijska kula od karata pomoću koje trenutno kako-tako opstoji ovaj entitet. Ne treba zaboraviti da je Abhazija proglasila nezavisnost po ulasku u tržišnu privredu, sa naslijeđenom društvenom svojinom iz sovjetskog socijalizma, dok je RS iako nepotpuno, ipak dobrano ušla u tržišni sistem međunarodne finansijsko-ekonomske ovisnosti.

Jedini zamisliv scenarij u kojem bi nezavisnost Republike Srpske (s priznanjem od Rusije, Nikaragve, Venecuele i sl.) mogla i kratkoročno opstati bio bi onaj u kojem bi Srbija igrala ulogu kakvu je Rusija igrala za Abhaziju. Naravno, Srbija nema tu količinu međunarodnog subjektiviteta, ali ukoliko bi se ipak, kojim slučajem, odlučila da odustane od EU puta i vrati u stanje izolacije, također bi trpjela ogromne posljedice, jer je kao i RS, za razliku od nekadašnje neosocijalističke privrede u Miloševićevom periodu, njena ekonomska održivost apsolutno uvjetovana trgovinsko-investicijskom razmjenom s Evropskom unijom. Ekonomske sankcije su i prije bile moćno sredstvo, a posebno su to sada. Nezavisna RS bi mogla preživjeti samo od dotacija Srbije, kao što Abhazija preživljava od ruskih dotacija, a kako da to traje – kada i Srbija preživljava od dotacija i investicija Evropske unije.

Šta nakon kolapsa?

Proglašenje nezavisnosti RS-a bi, po principu samoizolacije i prkosa međunarodnoj zajednici, nakon početnog entuzijazma dovelo do kolapsa socijalnih fondova, nestašice roba, saobraćajne izolacije i drugih fatalnih efekata u globaliziranom svijetu. To bi vodilo samo ka jednom ‒ masovnim demonstracijama. Za razliku od nekadašnje, današnja Republika Srpska politički je podijeljena, i najvjerovatniji bi bio scenarij masovnih demonstracija za rušenje vlasti, nakon čega bi RS tražila mogućnost reintegracije u BiH, tj. međunarodni pravni poredak, ovaj put s mnogo slabijim pregovaračkim pozicijama nego u Daytonu.

Nije, naravno, isključena ni mogućnost etničkog nasilja (iako se radi o gotovo nemogućem scenariju), no s obzirom na izmijenjenu etničku kartu, iskustvo proteklog rata, te činjenicu da se Srbija i RS ipak nalaze u geo-sferi NATO-a, teško je zamisliti scenarij sličan onom iz 90-ih. Naime, za razliku od institucija RS-a, institucije Federacije BiH bi (p)ostale međunarodno priznate, te bi mogle i dalje učestvovati u finansijsko-ekonomskoj interakciji sa EU, a s obzirom na odnose s Rusijom, NATO predvođen Njemačkom i SAD-om bi svakako podržao Federaciju vojno i logistički. Indikativni su u tom smislu stavovi nove američke državne administracije.

Eventualni konflikt, koji je teško zamisliv, bio bi poput onog ukrajinskog ili gruzijskog, gdje dolazi do obračuna profesionalnih vojnih jedinica i eventualnih entuzijasta. Također, ako se uzme u obzir da su, kao i ukrajinska i gruzijska, a za razliku od sirijske ili iračke, ovdašnje populacije davno napustile fazu demografske tranzicije, te su mnogo starije nego što su bile početkom 90-ih, mogućnost rata krvavog kao što je bio onaj 90-ih je otpisana.

Ruski strah i agresivnost

Odsustvo granice s Rusijom ključna je stvar u komparaciji Republike Srpske s Abhazijom, Ukrajinom ili Južnom Osetijom. Kao što je dobro primijetio John Mearsheimer u analizi Zašto je ukrajinska kriza greška Zapada, Rusija napada ne zato što se osjeća snažno, već zato što se osjeća slabo i ustrašeno. Panične reakcije u Ukrajini i Gruziji posljedice su straha od širenja vojno mnogo moćnijeg NATO-a (i ekonomski mnogo moćnije EU), i kada je već bio počeo proces integracije Ukrajine i Gruzije u NATO, Rusi su ‒ kaže Mearsheimer ‒ osjetili da im je bolje da se počnu braniti odmah, napadajući u susjednim zemljama, nego da čekaju dolazak NATO trupa na ruske granice. Ukrajina je njihova tradicionalna bufer-zona, gdje se brane čak iako ih susjedni vojni blokovi ne žele napasti.

Na stranu Mearsheimerova ocjena da je konflikt greška Zapada, jer se može povući demokratsko-vrednosni argument da su Gruzija i Ukrajina imale pravo da se priključe demokratskom bloku (a ne da budu podređeni autoritarnoj i ekonomski nerazvijenoj Rusiji; ko to pravo može sporiti Ukrajini?); ili filozofsko-antropološki da je iluzorno od moći koja ima kapacitet da se širi tražiti da se ne širi. Tako i nije nužno složiti se s njegovom ocjenom da je riječ o “greškama Zapada” da bi se prihvatila njegova psihološka analiza ruskih reakcija. Naime, nekada su sovjetski tenkovi branili zonu utjecaja u Pragu i Budimpešti, a sada to rade paravojne formacije na istoku Ukrajine.

RS nezavisna od Rusije

Ruski stav je da je bolja podijeljena i destabilizirana Ukrajina nego uređena i stabilna sa članstvom u EU i NATO-u. Ipak, za razliku od Ukrajine, EU integracije Srbije i BiH s ruskog stanovišta nisu problem; problem bi bio samo ulazak u NATO. BiH i Srbija nisu ruske bufer-zone. Istovremeno, u slučaju rata zbog odsustva kopnene veze teško bi bilo dostavljati opremu i naoružanje, a nezamislivo je da ruske snage, po sirijskom receptu, koriste zračne udare. Potencijali Rusije su u tom smislu mnogo manji na Balkanu, te su ograničeni na političko-obavještajne kapacitete u svrhu destabilizacije u mjeri da se zaustavi ulazak zemalja u NATO.

Što se tiče separatističke snage, Abhazija, Južna Osetija ili istok Ukrajine imaju mnogo bolje geopolitičke predispozicije da dođu do nezavisnosti i međunarodnog priznanja od RS-a, ali ne samo da nisu uspjele već se ne može očekivati ni dugoročno da će uspjeti. Što se tiče generalnih procesa u kojima se nalaze BiH i Srbija, za Republiku Srpsku može se očekivati da će u budućnosti postajati nezavisnija ne od BiH, ili od EU, već od Rusije.