U knjizi Ko je Charlie?, Emmanuel Todd uvjerljivo analizira val islamofobije koji je nakon zapanjujućeg terorističkog akta zahvatio Francusku.

Prošlo je više od dvije godine od terorističkog napada na sjedište redakcije satiričnog lista Charlie Hebdo. Nekoliko dana nakon toga došlo je do najvećih demonstracija u novijoj francuskoj historiji, koje su bile dio šire kampanje, zapamćene po sloganu “Ja sam Charlie”.

U avgustu iste godine, francuski antropolog i historičar Emmanuel Todd objavio je knjigu Ko je Charlie? u kojoj analizira događaje od 11. januara. Među prikazima te knjige našao se i onaj koji je, u listu Figaro, objavio tadašnji premijer Francuske Manuel Valls, optuživši Todda da “nije pravi Francuz”, te napravivši samoj knjizi neprocjenjivu reklamu.

Čime je to Todd zaslužio tu ekskluzivnu recenziju? Uvjerljivo Toddovo objašnjenje da je iza velikih demonstracija stajala snažna i podsvjesna islamofobija, u protekle dvije godine dobilo je na snazi. Ova analiza francuskog društveno-ideološkog sistema, napisana povodom slučaja “Charlie Hebdo”, dobra je osnova i za bolje razumijevanje korijena i perspektiva islamofobije u Evropi generalno.

Važna dimenzija Toddovog pristupa jeste da ne upada u zamku relativizacije terorističkog napada, što se desilo nekim analitičarima s lijevih pozicija, koji su odgovornost za čin braće Kouachija pokušali da prebace na ubijene novinare s tezama o “provokaciji”. Sam Charlie Hebdo nije u njegovom fokusu; njega interesuje milionska masa, odnosno princip po kojem se ona (skupa sa Državom i Policijom) identificirala s anarhističkim magazinom.

Todd polazi od načela Emilea Durkheima, koji kaže da sociologija postaje nauka kada prihvati da ljudi bivaju ponekad vođeni socijalnim silama koje ih transcendiraju, što će reći da njihova svjesna interpretacija vlastitih postupaka nije uvijek tačna.

Deset godina od jednakosti do slobode

Francuska je, kaže Todd, u januaru 2015. doživjela napad histerije. Mediji su osuđivali terorizam, a sakralizirali slobodu govora. Novinari su zahtijevali od muslimana ne samo da se odreknu nasilja već i da ponavljaju ritualnu formulu “Ja sam Šarli”, koja je postala sinonim za “Ja sam Francuz”. Ukoliko su htjeli da budu prihvaćeni kao dio francuske zajednice, muslimani su morali odobriti blasfemiju; ono što je bilo pravo drugih (na blasfemiju), za njih je postala dužnost. Bilo je to, također, vrijeme neprirodne koalicije anarhističkog (a ne patriotsko-republikanskog) lista sa Državom i Policijom.

Todd upoređuje te demonstracije sa onim iz 2005. kada su mladi, uglavnom migrantskog porijekla, u predgrađima protestovali zbog isključenosti iz društva. Te 2005. godine policajci nisu pucali na mlade iz predgrađa, a javnost nije reagirala islamofobično, te je imala razumijevanja za zahtjeve mladih. Njihova pobuna bila je tumačena u ključu jednog od dva elementarna francuska principa – jednakosti. Tada islamofobija još nije ovladala srednjom klasom.

Dok je 2005. protestovala egalitarna Francuska, deset godina kasnije, na demonstracijama 11. januara nije se mogao čuti drugi dio republikanskog slogana (liberté, égalité) – onaj koji govori o jednakosti.

Strukturno gledajući, protesti iz 2015. su sličniji onima iz (također) januara 2013. kada su mase protestovale protiv “braka za sve”: po podacima demonstranata, protestovalo je 800 hiljada ljudi, a po podacima policije 340 hiljada. Umjesto manjine koja traži inkluziju iz 2005., u dva potonja slučaja imamo većinu, koja traži od manjine (muslimana, gej zajednice) da se adaptira većini.

Analizirajući demografsko-geografski demonstracije povodom Charlie Hebdoa, Todd dolazi do zaključka da je riječ o masi, čiji podsvjesni (i glavni) motivi nisu borba za slobodu govora, već borba protiv islama, odnosno ksenofobična reakcija prema muslimanskoj populaciji.

Kartografija protesta – dvije Francuske

Po podacima lista Libération, koje Todd koristi, demonstracijama 11. januara u 85 najvećih gradova Francuske, koji imaju ukupnu populaciju od 41,2 miliona ljudi, nazočilo je 4,4 miliona, odnosno 10% ukupnog stanovništva najvećih gradova.

Međutim, postoji značajan regionalni nesrazmjer. Naprimjer, u historijski prokatoličkom Lyonu demonstracijama je prisustvovalo 300 hiljada ljudi, dok je u republikansko-sekularnom Marseilleu bilo samo 115 hiljada. Generalno, mala izlaznost je zabilježena i u gradovima sa najvećim brojem manuelnih radnika (Dunkirk, Amiens, Saint-Quentin, Maubeuge, Charleville-Mézières, Thionville, Rouen, Le Havre, Mulhouse, Belfort, Laval, Le Mans i Cholet).

Riječ je o dvije Francuske – egalitarnoj i inegalitarnoj; republikanskoj i katoličkoj.

Prva Francuska, u kojoj je izlaznost bila najmanja, jeste centralna Francuska, Pariški basen, te mediteranske oblasti. To je Francuska koja je u znaku vrijednosti nuklearne porodice, u kojoj vladaju odnosi jednakosti braće, pa čak i sestara, prilikom podjele naslijeđene imovine, kao i liberalniji odnos djece prema roditeljima.

Kada su se seoske zajednice, koje nose takvu porodičnu strukturu, suočile sa modernizacijom, prvenstveno masovnom pismenošću, urbanizacijom i industrijalizacijom, tu se rodila francuska republikanska ideologija. Nju upravo definiše naslijeđe porodičnih struktura. Jednostavno kazano, ako su u porodici braća bila jednaka, onda su u ideologiji ljudi jednaki, i narodi su jednaki. Također, ako djeca u porodici imaju više slobode u odnosu prema roditeljima, onda to znači da modernizacija sredine u kojoj vladaju takve porodične strukture znači pojavu ideologije koja će zahtijevati više slobode u odnosu prema vlasti. Najjednostavnije kazano, porodična struktura (predindustrijskog) i ideološka struktura (industrijaliziranog i urbaniziranog) Pariškog basena i Mediteranske oblasti vertikalno je u znaku liberalnog imperativa, a horizontalno u znaku egalitarnog.

Druga Francuska je ona koju čine regioni periferije sa središtem u Rona-Alpe regiji, čiji je glavni grad upravo Lyon. To je dio Francuske u kojem je bio najveći otpor revoluciji i njenim vrijednostima; tu je bilo žarište kampanje protiv Dreyfussa, kao i središte provišijevskih snaga tokom njemačke okupacije. Todd objašnjava da su to regioni u kojima su dominantne porodične strukture, koje su u vertikalnoj organizaciji u znaku autoritarnosti (dominantna figura oca), a u horizontalnoj u znaku inegalitarnosti (privilegije najstarijih potomaka prilikom nasljeđivanja imovine). Riječju, ta porodica je sličnija njemačko-japanskoj roditeljskoj porodici nego francuskoj ili pak engleskoj nuklearnoj.

Religijska kriza

Regije, koje su bile najaktivnije tokom demonstracija, Todd naziva zombi katoličkim, jer je riječ o regijama u kojima se religija održala dugo nakon Revolucije. Religijske prakse su bile žive u toj drugoj, antirevolucionarnoj Francuskoj, sve do 1960. kada dolazi terminalna faza. U periodu između 1960. i 1990. religijska praksa je kolabirala kod 94% populacije i Francuska je faktički postala nacija skeptika.

Međutim, iako su katoličke zajednice odbacile katolicizam i prihvatile republikansku ideologiju, ne samo sekularizam već i ateizam, 30-40 godina nije dovoljno za promjenu dubinskih vrednosnih struktura. Drugim riječima, na površini su se stvari promijenile, ali ljudi koji su se oslobodili katolicizma nisu se oslobodili od potreba koje je on zadovoljavao. Misao o nepostojanju boga ne rješava ultimativne ciljeve ljudske, individualne i kolektivne egzistencije; gubitak smisla je bolan za takve zajednice. Todd čak ide dotle da tvrdi da, nakon što je uklonjena religija iz francuskog društvenog života, to društvo više ne zna šta hoće ni kuda ide.

Naime, sekularizam je bio životan dok je imao katoličko-konzervativnog neprijatelja, s kojim se borio. Sada, lišen neprijatelja, on mora izmišljati novog, a taj novi neprijatelj (islam) podesan je i kao žrtveni jarac za zombi katolicizam, koji nastupa pod velom republikanizma.

Diskriminatorna politika prema muslimanima

Srednja klasa, primjećuje Todd, nije bila zaražena islamofobijom 2005. kada su mladi protestovali, ispostavljajući egalitarni imperativ. Danas, kada postoji veći stepen društvene nejednakosti, nema velikih, tako intenzivnih egalitarnih protesta poput onih iz 2005., a srednja klasa je izgubila “razumijevanje” prema mladim migrantima iz predgrađa, iako su ovi u međuvremenu u nezavidnijoj poziciji.

Francuska bilježi visoku nezaposlenost od 10%, a tu prednjače upravo migranti. Stereotip je da je njihova nezaposlenost u skladu sa neposjedovanjem dovoljnog stepena vještina, odnosno obrazovanja. Međutim, statistika je neumoljiv dokaz sistemske diskriminacije. Među mladim Alžircima u Francuskoj je 9% visokoobrazovanih; Tunižana 15%, a Marokanaca čak 19%. Međutim, svi oni, skupa sa mladima iz subsaharske Afrike ili Turske, imaju mnogo veći procenat nezaposlenosti: između 20% i 22%, bez obzira na razlike u stepenu obrazovanja između Alžiraca i Marokanaca, naprimjer.

Također, rapidno se povećava broj zatvorenika; sa 37 hiljada iz 1980. na 78 hiljada u 2014. Broj zatvorenika se udvostručio, a broj stanovnika nije ni blizu dvostrukog povećanja: u navedenom periodu porastao je sa 55 na 65 miliona stanovnika. Istovremeno, broj ubojstava je pao sa 1.171 na 682 u periodu od 1996. do 2013., što znači da je zatvorenika više iako su najokrutniji oblici nasilja u padu. I u ovom slučaju, najveću zastupljenost među zatvorenicima imaju mladi ljudi s migrantskim porijeklom.

Pokazatelji su neumoljivi, socijalno-ekonomski sistem odbija da ih integriše. Argument da oni to odbijaju pobija, recimo, podatak o tome da 44% potomaka migranata iz Alžira i Maroka ima supruge koje nemaju migrantsko porijeklo; oni iz subsaharske Afrike ili Tunisa imaju čak procenat od 60%. Nešto manji, ali mnogo veći od onog koji bi se, sudeći po predrasudama, očekivao, imaju žene migrantskog porijekla: procenat se kreće u rasponu 34-49% od zemlje do zemlje (porijekla).

Potomci migranata pokazuju volju gdje mogu da se integrišu u društvo, ali država, koja na površini izražava liberalne vrijednosti (sloboda govora), postaje sve autoritarnija prema njima (zatvori) i nudi im sve manje šanse za zaposlenje.

U takvom stanju, srednja klasa, koja i pored ekonomskih teškoća još uvijek ima zavidne prihode, umjesto nekadašnjeg razumijevanja sada gaji strah od nižih slojeva, te izražava težnju da ih disciplinira, tražeći da se potčine njenim “liberalnim” vrijednostima.

Kartografskom analizom, autor knjige Ko je Charlie?, pokazuje da je Socijalistička partija, kao nominalni nosilac lijevih ideja, imala najveću podršku u istim onim katoličkim, inegalitarnim regijama, a ne u egalitarnom Pariškom basenu i Mediteranu, gdje su lijeve stranke, pa i Komunistička partija Francuske, nekada imale najveća uporišta. Sada, paradoksalno, u tim egalitarnim, “ljevičarskim” regijama, najviše glasova dobija radikalna desnica u vidu Nacionalnog fronta.

Time je, objašnjava Todd, Francuska došla u paradoksalnu situaciju da je antropološko-vrednosna baza lijevih politika – inegalitarna, a desnih – egalitarna; odnosno, ondje gdje bi trebali pobjeđivati socijalisti – pobjeđuju lepenovci, i obratno.

Obrazovna stratifikacija

Suštinsku ulogu po Toddu u kreiranju postojeće nejednakosti odigrao je globalni proces nove obrazovne stratifikacije. (O tome on detaljno govori u svojoj nedavno objavljenoj knjizi Ou en sommes-nous.)

Negdje 1945., u Sjedinjenim Državama, Evropi i Japanu stanovništvo je bilo homogeno u smislu obrazovnog stepena. Međutim, počev od 50-ih godina u SAD-u, i 70-ih i 80-ih u Evropi, ta homogenost je narušena povećanjem stepena visokoobrazovanih, tako da se došlo do stanja u kojem se populacija​ (starosti  od 30 34 godine)  grubo dijeli na tri grupe: primarno obrazovanje – 10%, sekundarno – 45% i tercijarno 45%. To je, po Toddu, baza savremene podjele između elita i “naroda”, odnosno borbe između elitizma i populizma, ali i između realnih ekonomskih nejednakosti, koja se povećala u zadnjih nekoliko decenija (npr. Harvey ili Piketty).

Ne radi se tu o nekoj zavjeri vladajućih elita, već o globalnom procesu porasta učešća visokoobrazovanih u strukturi populacije.

Takvo stanje nije pogodno za egalitarne tradicije, poput revolucionarne Francuske ili komunitarijanske Rusije. Ekonomske činjenice jasno pokazuju da se u toj situaciji neminovne nejednakosti, kao posljedice obrazovne stratifikacije, mnogo bolje snalaze nacije koje imaju inegalitarnu tradiciju, poput Njemačke, Japana, Švedske ili Švicarske. Jednostavnije kazano, kada globalni proces podijeli društvo, lakše će te podjele podnositi ona zajednica koja je navikla na podjele/nejednakosti, dok će one koje su navikle na jednakost (gdje apsolutna većina ima završenu samo srednju školu) biti traumatizirane i oslabljene.

Tako, kaže Todd, na mikronivou, u Francuskoj, novoj ekonomskoj realnosti, mnogo bolje su prilagođeni inegalitarni, “katolički” regioni, koji pokazuju bolje performanse i u ekonomiji i u obrazovanju. Egalitarna Francuska je u sudaru sa novom obrazovnom stratifikacijom sve slabija, čak zbunjena.

Nakon kolapsa religijskih praksi, “katolički” regioni su bili zaneseni sekularizmom, te su bili nova energija Socijalističke partije, međutim, ostavši podsvjesni pod utjecajem jednakih vrijednosti (autoritarna nejednakost), profilisali su njenu politiku po svom nahođenju, gdje je suština, kako Todd smatra, u imitaciji inegalitarne Njemačke sa njenim ideološkim i ekonomskim politikama.

Za to vrijeme, ostavljeni bez komunističke opcije, koja je globalnim kolapsom doživjela pad i u Francuskoj, egalitarni regioni su se okrenuli desnici, koja im nudi ekonomski program izlaska iz eurozone, ali i “univerzalističku ksenofobiju”. Naime, egalitarna tradicija ne znači nemogućnost ksenofobne ideologije, kako primjećuje Todd, podsjećajući i na ranije primjere revolucionarne ksenofobije (npr. Robespierreova mržnja prema Englezima).

Za razliku od zombi katolicizma Socijalističke partije, koji inegalitarno smatra da migranti nisu i ne mogu postati pravi Francuzi, te ih se može tolerisati (multikulturalizam) ili po potrebi disciplinirati (demonstracije), egalitarnost regiona u kojima sada pobjeđuje NF doživljava ideološku perverziju, jer se princip da su svi ljudi jednaki realizira u smislu – da svi odmah moraju biti jednaki (instant asimilacija); u protivnom, trebaju biti deportovani.

U svakom slučaju, ideje ksenofobije, kako eksplicitne, tako i implicitno-podsvjesne, ubjedljivo su dominantne u francuskom društvenom sistemu, koji se trenutno adekvatno uklapa u hijerarhijski poredak nacija, pod njemačkim vodstvom, u Evropskoj uniji. Evropa je u znaku kontrole koju inegalitarni germanski centar ima nad svim periferijama, osim nad britanskom i ruskom.

Zajednica nejednakih nacija

Kolaps francuskog egalitarizma, koji se teško prilagođava novoj ekonomsko-edukativnoj “neoliberalnoj” realnosti, dodatno je otvorio prostor za širenje utjecaja njemačke moći. Kako je već rečeno, sa inegalitarnom tradicijom, odnosno roditeljskom porodicom kao vrednosnom bazom (autoritet – nejednakost), Njemačka se savršeno uklapa u novi proces obrazovno-ekonomske stratifikacije, i već se nalazi u dominantnoj poziciji u Evropi.

Takav poredak stvari ide u prilog razvoju islamofobičnih tendencija. U trenutku kada je objavio knjigu Ko je Charlie?, činilo se da je apsolutno središte evropske islamofobije Francuska; međutim, već tad je Todd skrenuo pažnju da je Francuska u tom smislu samo periferija, a da je centar – germanski. Dvije godine poslije, sa trenutnim procesima, Toddova procjena dobiva na snazi; uspjeh AFD-a u Njemačkoj, “prinudni” diplomatski, orijentalistički intoniran konflikt Njemačke sa Turskom, opsesivno bavljenje pokrivanjem žena u Austriji i Švicarskoj, problematiziranje obrezivanja djece od strane njemačkih parlamentaraca sa liberalnim argumentom “zaštite dječijeg fizičkog integriteta” (obustavljeno tek nakon intervencije Izraela) itd. – sve to daje za pravo da ne očekujemo smirivanja islamofobne dinamike i diskriminacijske politike, posebno s obzirom da se u egalitarnoj Istočnoj Evropi sve više razvija “univerzalistička ksenofobija”, kojoj je strano sve što je ljudsko, od Arapa, preko Nijemaca, sve do Rusa. Na posebnom udaru, u tom kontekstu, naći će se, ako se još uvijek ne nalaze, Bošnjaci kao najmanja muslimanska i najbliža državotvorna zajednica.

Todd kaže da bi političke elite u Evropskoj uniji preferirale da srednja klasa kao neprijateljskog Drugog odabere – Rusiju, i da je rusofobija “politički korektnija” od islamofobije. Međutim, kako primjećuje autor, postoje dvije stvari koje nedostaju Rusiji: fizičko prisustvo na (zapadno)evropskom tlu i slabost. Naime, mnogo je lakše Evropljanima ideološki se iživljavati nad sirijskim izbjeglicama nego prijetiti ruskim divizijama američkim (kojim drugim?) oružjem.

U jednom predavanju, Todd je kazao da nade polaže u stvaranje jedne nove alijanse između anglosaksonskog bloka (SAD i Velika Britanija) i Rusije, koja bi držala u ravnoteži njemačku Evropu. No, s obzirom na propast pokušaja poboljšanja američko-ruskih odnosa, uz eventualni utjecaj egalitarne Kine, i generalno na ideološku retrogradnost američkih i britanskih vlasti, a da i ne govorimo o ruskim i kineskim, stvaranje nekog ideala o spasiteljskoj alijansi bilo bi nezahvalno, jednako kao i stvaranje ideološkog animoziteta prema njima u ime nekog germansko-evropskog zombi liberalizma.